Zator

Położenie:

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia. Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,52 km². W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.

Nazwa:

Nazwa miejscowości Zator  to nazwa kulturowa pochodząca od wyrazu zator i oznacza „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został przez wzniesienie zahamowany, a rzeka zmuszona do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od Zatoru, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.

Historia:

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatoru gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 miejscowość uzyskuje prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator uzyskał prawo składu w 1292 roku. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również zaprosili oni przybyszów z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano nowej nazwy niemieckiej Neustadt (Newenstadt, Neestad), dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach Korony, znajdowała się w województwie krakowskimw powiecie śląskim jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatoru stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w granicach, której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski. Orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił swą działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.

Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się jako książę Zatoru (Herzog von Zator). Od XIX w. w miejscowości rozwija się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator był włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 został pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.

Zabytki:

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
• Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r. W późniejszym okresie przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
• Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
• Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
• Cmentarz komunalny z 1784 r.
• Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
• Aleja lipowa – pomnik przyrody.
• Folwark „Podlipki”.
• Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
• Park z XIX w.
• Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.

Energylandia – rodzinny park rozrywki położony w Zatorze, otwarty 14 lipca 2014 roku, i zarazem największy park rozrywki w Polsce o powierzchni ok. 26 ha. W parku podzielonym na cztery strefy tematyczne znajduje się łącznie ok. 80 atrakcji przeznaczonych dla wszystkich grup wiekowych, w tym 12 rollercoasterów, liczne karuzele i urządzenia ekstremalne, a także restauracje, bary, sklepy z pamiątkami oraz sceny, na których prezentowane są krótkie widowiska. Od 2016 w skład parku wchodzi park wodny Energylandia Water Park.

Plany rozbudowy:

W połowie grudnia 2017 park ogłosił wyniki zapytania ofertowego na trzy nowe kolejki górskie przeznaczone do realizacji najpóźniej do 2020 roku, w tym double launch coaster firmy Vekoma oraz drewniano-stalowa kolejka hybrydowa produkcji firmy Rocky Mountain Construction. Park ubiegał się także o dotację na budowę kolejki górskiej typu tilt coaster, która miałaby zostać zbudowana do 2021 roku.

W dniu 27 października 2018 roku na konferencji prasowej park przedstawił plany rozbudowy do łącznej powierzchni 150 ha. Pierwszy etap budowy stanowić będzie utworzenie nowej strefy tematycznej pod nazwą Smoczy Gród, którego główną atrakcją będzie największy na świecie drewniany roller coaster, który zostanie zbudowany przez firmę Rocky Mountain Construction. Kolejka nosić będzie nazwę nawiązującą do materiału konstrukcyjnego – Zadra. W listopadzie 2018 roku jeden z projektantów RMC, Alan Schilke, potwierdził iż konstrukcja kolejki nie będzie całkowicie drewniana, lecz zostanie ona wykonana w hybrydowej technologii I-Box Track. Potwierdzone zostało także, że kolejka pobije rekord wysokości i szybkości hybrydowej kolejki górskiej ustanowiony w 2018 roku przez kolejkę Steel Vengeance w parku Cedar Point i wyrówna jej rekord kąta spadku na kolejce hybrydowej, wynoszący 90°. W styczniu 2019 roku magazyn branżowy First Drop wydawany przez klub European Coaster Club podał, że wysokość kolejki wyniesie 62,8 m, a długość 1 300 m.

W następnych latach rozbudowa parku ma przebiegać w 5 etapach, z czego 2 polegać będą na budowie kolejnych, obok Smoczego Grodu, stref tematycznych. Park zakłada także rozszerzenie strefy wodnej o kryty aquapark, budowę czterogwiazdkowego hotelu tematycznego. Przyjmuje się, że przynajmniej część parku otwarta będzie cały rok.

Frekwencja:

W latach 2014 – 2018 park odwiedziły następujące przybliżone liczby gości:

• 2014 – 250 000
• 2015 – 500 000
• 2016 – 1 000 000
• 2017 – 1 200 000
• 2018 – 1 400 000

Park zakłada uzyskanie frekwencji 4 mln osób w roku 2024.

Zamek w Zatorze – właściwie pałac, pierwotnie zamek książęcy o cechach obronnych z XV w., siedziba książąt zatorskich z górnośląskiej linii piastowskiej, później starostów.

Zamek zbudowano jako główną siedzibę księcia Wacława w nowoutworzonym w 1445 roku księstwie zatorskim. W budowie pomagali finansowo bracia księcia. W 1477 roku opisano zamek w związku z podziałem księstwa i przypuszczalnie była to wtedy jeszcze dość skromna budowla.

W drugiej połowie XVI wieku zamek leżał w powiecie śląskim województwa krakowskiego.

W 1778 roku zakupiony przez Duninów i częściowo przebudowany z dobudową drugiego piętra. Kolejni prywatni właściciele pałacu i dóbr zatorskich: Poniatowscy, Tyszkiewiczowie, Wąsowiczowie, Potoccy.

W 1836 roku Potoccy częściowo przebudowali i odrestaurowali pałac według projektu Franciszka Marii Lanciego, nadając mu formę rezydencji w stylu romantycznego neogotyku.

W roku 1945 został przez władze PRL bezprawnie odebrany prawowitym właścicielom. Od 1946 roku był siedzibą Instytutu Zootechniki, ostatnio Rybackiego Zakładu Doświadczalnego. W latach 1964-1973 gruntownie odrestaurowany. Na parterze bogato zdobione sale: myśliwska, złota, paprociowa, bluszczowa. Po procesie spadkowym na początku 2013 roku zamek został odzyskany przez ród Potockich.

Opis:

Zamek zatorski stoi nad stromym stokiem nad rzeką Skawa w centrum miasta. Jest on całkowicie zachowany, choć w postaci neogotyckiego pałacu. Elementy obronne nie są widoczne, zanikały one zresztą już w XVI w. gdy miejskie fortyfikacje przestały istnieć. Obiekt ma kształt prostokąta o trzech kondygnacjach z wysuniętą na zewnątrz w formie ryzalitu wieżą. Jest ona wyższa o jedną kondygnację od reszty budynku. Ta część jest najstarsza i pochodzi z pierwotnego zamku gotyckiego. Przy obu krótszych bokach stoją przybudówki, od południa loggia, od północy budynek gospodarczy. Wejście znajduje się od zachodu. O neogotyckim charakterze świadczą blanki na wieży i bramie, portal wejściowy oraz dekoracje przy gzymsie i oknach. Przy zamku stoi także neogotycka oficyna. Wnętrza posiadają cenne malowidła i sztukaterie w stylu pompejańskim wykonane przez Włocha Liattiego i jego pomocnika Kajetana Golińskiego. Do niedawna, do zwiedzania udostępnione były 4 sale na parterze: złota, myśliwska, paprociowa i bluszczowa, a resztę użytkował Rybacki Zakład Doświadczalny. Uwagę zwracają w tych salach piękne sklepienia, które nie zostały zniszczone przez Niemców. W sali złotej natrafiono nawet na ślady 14-karatowego złota. Z bogatego wyposażenia zamku zachowały się tylko marmurowe kominki i również marmurowa płyta z napisem tureckim odnoszącym się do budowy meczetu w 1716 r. z fundacji wielkiego wezyra Alego Paszy znaleziona we wsi Dworki. Jednakże obecnie Zakład wyprowadził się z zamku i nie ma już do niego wejścia.